Na mijn eerste blogpost over het wapen van een familie Rutten kwam ik het familiewapen, zoals dat op canvas in familiebezit is, toch nog elders tegen: in een artikel over de uit Eijsden afkomstige brouwersfamilie Rutten. Het artikel was in 1984 geschreven en het wapen was door de auteur getekend. Na navraag bleek het te zijn gebaseerd op een artikel uit het Familieblad Rutten, dat tussen 1966 en 1999 maar liefst driemaandelijks werd uitgegeven, laatstelijk onder de titel Marutgen. Hoewel die titel schijnbaar veel potentie had voor een artikel over de etymologische oorsprong van mijn familienaam, is het niet meer dan een afkorting van Margraten, Rutten, genealogie.

Ruttelogie
Volgens de rubriek ‘Ruttelogie’ uit aflevering 37 van Marutgen (september 1984) behoort het bovenstaande wapen toe aan Jacob Rutten, tussen 1628 en 1634 als schepen actief van de Belgisch-Limburgse gemeente Kessenich. Die plaats ligt hemelsbreed ongeveer iets meer dan 30 kilometer van Sevenum vandaan. Hoewel dat in de zestiende en zeventiende eeuw een enorme afstand was, zijn we in deze publicaties geografisch gezien nog niet dichter in de buurt geweest. Afstamming van Jacob Rutten, waarschijnlijk geboren omstreeks 1555 en overleden in 1635, is zodoende zeker niet op voorhand uitgesloten.

Het artikel uit de genoemde rubriek geeft verder antwoord op een drietal vragen uit mijn eerdere post. In de eerste plaats is dat de achtergrondkleur van het schildhoofd, het kader waarin de wielploeg staat afgebeeld. Dat zou in het geval van Jacob Rutten lazuur (blauw) zijn geweest, net zoals op onze canvasversie. In de tweede plaats benoemt de auteur het helmteken als twee rechtopstaande ploegijzers. Dat sluit aan bij de wielploeg uit het schildhoofd. Daarnaast wordt in de publicaties van Marutgen duidelijk dat het in mijn eerdere post afgebeelde tweede wapen, met de staande kraanvogel en de goudklomp in de poot, toebehoort aan de familietak die centraal staat in het familieblad. De datering, benoeming en toewijzing van de andere wapens vallen buiten de reikwijdte van deze blog en laat ik daarom even buiten beschouwing.

Afstamming Jacob Rutten
Wat nu rest is achterhalen of we van deze Jacob afstammen en mijn familie daarmee tot de Rutten-tak uit Kessenich behoort. Tot dusver was, ook in Marutgen, veel geschreven over de takken uit Eijsden, Maastricht en Luik, maar noordelijker dan de Sittardse tak is het nooit gekomen. Ik heb mijn tak voorheen steeds de Noord-Limburgse tak of de Sevenumse tak genoemd. Een afstamming van Jacob Rutten uit Kessenich zou niet alleen bewijzen dat ik rechtmatig dit wapen zou mogen voeren, maar zou het zwaartepunt van mijn onderzoek naar het zuiden doen verplaatsen.

Nu wil het toeval dat de stamboom van deze Jacob centraal staat in het boek De Ruttenstam in het Maasland (1973) van Mathieu Rutten. Hij beschrijft de generaties Rutten in het Maasland: grofweg de streek rond de Maas die vanaf Mook in het uiterste noorden van Limburg tot aan de Waalse stad Namen, ten zuidwesten van Luik, reikt. Aangezien mijn (in ieder geval latere) voorouders veelal boerden in de uiterwaarden van de Maas, is er een gerede kans dat ook hun tak is beschreven. Het boek werd aangekondigd in het Limburgs Dagblad van 12 september 1973, waar tevens werd verwezen naar een recente familiereünie.

In een volgende aflevering van deze reeks over het familiewapen kan ik hopelijk meer over Jacob Rutten vertellen en hoop ik al een beetje uitsluitsel te kunnen geven over mijn mogelijke afstamming.

Mijn oudovergrootvader Theodor Rutten (1759-1814) leefde in een tijd waarin kindersterfte aan de orde van de dag was. Je mocht van geluk spreken als de helft van je kinderen de kleutertijd overleefde. Dat gegeven, in combinatie met het gebrek aan ook maar één middel dat geboortebeperking mogelijk maakte, dwong ouders ertoe creatief om te gaan met de beschikbare (lees: bijbelse) namen die aan kinderen gegeven mochten worden.

In de praktijk betekende dat dat dezelfde naam aan verschillende kinderen gegeven werd, zij het steeds in een andere volgorde of in een andere vorm. Bij Theodor en zijn eerste vrouw Maria Backes (overleden in 1791) hield dat ook in dat de naam van een kind vrijkwam om aan een volgend kind te kunnen geven zodra het eerste kind met die naam was overleden. Een en dezelfde naam kon op deze manier diverse keren binnen een en hetzelfde gezin worden gegeven.

Driemaal Gerardus
Bij Theodor en Maria gebeurde dat met de naam Gerardus; sowieso al een naam die ik tot aan mijn opa Wiel (1934-1990) − Willem Johannes Anna Gerardus − in iedere generatie binnen mijn stamboom ben tegengekomen. In het negen jaar durende huwelijk van Theodor en Maria werden vier zonen en één dochter geboren. Een levenloos geboren zoon in 1785 kreeg geen naam mee; de andere drie heetten – u raadt het al – Gerardus, voor het gemak door mij van een volgnummer voorzien:

– Gerardus I (26 augustus 1782 − 29 augustus 1782)
– Gerardus II (17 september 1783 − 15 januari 1789)
– Gerardus III (11 maart 1789 − 19 maart 1789)

Vooral bij het derde kind lijkt dit wrang: zijn ouders hebben net 5,5 jaar lang een ander kind Gerardus genoemd en gaan daar na diens overlijden in feite mee door. Bovendien was Maria ten tijde van de tweede Gerardus al een halfjaar zwanger van de zoon die later als derde kind de naam Gerardus zou krijgen. Zo krijg je toch een beetje de indruk dat het overleden kind wordt ingeruild voor de nieuw geboren baby. Al zal dat toen vast niet zo gevoeld hebben.

Maria beviel tijdens haar huwelijk met Theodor ook nog van een dochter: Catharina. Van haar is alleen bekend dat zij op 9 september 1791 overleed. Zij werd hooguit elf jaar oud. Het overlijden van Maria in juni 1791 wijst er mogelijk op dat ook Catharina niet ouder werd dan enkele maanden. Van de vijf kinderen van Theodor en Maria heeft zodoende geen enkel de volwassen leeftijd bereikt; de oudste geverifieerde leeftijd was nog geen zes.

Andermaal een Gerardus
Na de dood van Maria trouwde Theodor met Hendrina Verhaegh. Met haar kreeg hij drie kinderen. Opvallend genoeg kreeg de eerste zoon de naam Martinus (1792-1809); beiden durfden het blijkbaar niet aan direct hun eerste kind Gerardus te noemen. Die naam werd wel bij de tweede geboorte vergeven.

Dat die laatste wel de volwassen leeftijd haalde, betekende in ieder geval dat de naam van Theodors vader Gerard Rutten (1726-1793) voortleefde. Bovendien had ik, zonder mijn oudgrootvader Gerardus (1794-1847), hier nu niet gezeten.

Na Gerardus IV en Martinus beviel Hendrina van dochter Maria Magdalena in 1797. Zij zou het laatste kind zijn van Theodor en Hendrina. Na de dood van de laatste kreeg Theodor met zijn derde vrouw in 1806 nog een zoon. Dat de huwelijken van Theodor Rutten elkaar in een rap tempo opvolgden, beschrijf ik later in een blogpost over de huwelijkscarrousel van mijn oudovergrootvader.

Zowel aan het begin van deze post als in de hoedanigheid van ‘favicon’ (de afbeelding op het tabblad) is het wapen van de familie Rutten te zien. Of beter gezegd: het familiewapen van een familie Rutten. Er zijn immers veschillende families die zich de achternaam Rutten hebben aangemeten en ook alle een eigen wapen lijken te voeren. Het wapen dat ik op deze blog gebruik, heb ik bovenaan deze post geplaatst.
Hoofdregel binnen de familieheraldiek is dat je slechts een wapen voert als je 1) aantoonbaar tot specifiek die familie met die achternaam afstamt en 2) die familie indertijd het wapen rechtmatig is gaan voeren. U zult begrijpen dat, met het oog op de verschillende families Rutten die verschillende wapens voeren (of zelfs geen), het geen gemakkelijke, zo niet onmogelijke opgave is om dat aan te tonen. Maar hoe zit het nu juridisch? Het Genealogisch Genootschap constateerde al in een vergadering in 1894 dat personen van niet-adellijke komaf een familiewapen mochten voeren. Ook tegenwoordig legt het Wetboek van Strafrecht aan hen geen strobreed in de weg; artikel 435 verbiedt slechts het onrechtmatig voeren van adellijke titels en ordetekens. Een familiewapen valt daarbuiten.
Dat betekent dat wie in zijn onderzoek naar zijn familiegeschiedenis nooit op een familiewapen is gestuit of een redelijk vermoeden heeft dat het gevonden wapen niet tot zijn familie behoort, een nieuw wapen kan (laten) ontwerpen en dat mag voeren. Omdat de overheid wat familiewapens betreft slechts die beschermt die tot adellijke families behoren, is het alternatief voor de gewone sterveling gelegen in de registratie van het wapen bij het Benelux-bureau voor de intellectuele eigendom. Genealogisch gezien is dat alles uiteraard minder interessant.

Wie enkele minuten Google afstruint naar wapens die aan de familie Rutten worden toegeschreven, vindt er al snel een aantal, waaronder dus ook het exemplaar dat op deze blog gebruikt wordt – zij het slechts tijdelijk en op één blog. Ik heb wat andere voorbeelden verzameld en opgenomen in deze post.

Het gebruik van uitgerekend dit wapen met alle “keuze” die er is, lijkt dan wat voorbarig, ware het niet dat het eerste wapen handgeschilderd op canvas is terug te vinden op de zolder van mijn ouders. Naar verluidt is het gemaakt door een kennis van een ver familielid, dat enkele decennia geleden een helaas onvindbaar onderzoek deed naar onze familie. Dat biedt natuurlijk niet het waterdichte bewijs dat het wapen tot mijn familielijn behoort. Het is niet uitgesloten dat het familielid zich op een heraldisch boekwerk heeft gebaseerd en niet op onze genealogische geschiedenis.

Overigens is de canvasversie niet met een purper (paarse) tint, maar met lazuur (blauw) ingekleurd. Dat kan natuurlijk te wijten zijn aan een beperkte hoeveelheid beschikbare verf, maar het kan ook liggen aan een afwijkend kleurgebruik van het wapen binnen een en dezelfde familie, om verschillende leden en/of takken te onderscheiden.

Blazoenering
Wat beeldt het wapen nu precies af? Wat direct in het oog springt, is de op het schildhoofd geplaatste wielploeg, volgens Van Dale een “ploeg met aan een raam bevestigde wielassen”. De uitvinding ervan aan het einde van de Middeleeuwen betekende een enorme vooruitgang voor de landbouw; boeren konden voortaan een stuk efficiënter te werk gaan. Met wat goede wil zou je hierin een aanwijzing kunnen zien dat dit wapen aan onze familietak toebehoort, maar de eerlijkheid gebiedt te zeggen dat het boerenbestaan in Noord-Limburg niet beperkt was tot mijn familie, ook al hebben we het vak zeker 300 jaar lang in dat gebied uitgeoefend.
Bovenop het schild is een gouden helm geplaatst, waarbij de openingen en de aan de voorzijde zichtbare achterkant oranje zijn ingekleurd. De helm en het schild zijn omgeven door een zogeheten dekkleed: een stuk in zwierige krullen gesneden stof dat ridders aan de helm vastmaakten om zichzelf tegen de zon te beschermen. De kleuren komen overeen met die van het schild: afwisselend purper en zilver.
Het helmteken lijkt te bestaan uit twee rechtopstaande zwaarden, maar de precieze betekenis hiervan is mij tot dusver onduidelijk. Ten slotte is het zilverkleurige (witte) lint onder het wapen doorgaans bedoeld voor een motto, maar in dit wapen staat er slechts de familienaam. Misschien was een motto dan toch interessanter geweest.

Ik hoop in een volgende blogpost een antwoord te kunnen geven op de vraag uit de titel van deze post. Dit verhaal bevatte de spaarzame aanwijzingen die ik tot nu toe ben tegenkomen.